Educatieve pakketten rond burgerschap en historisch bewustzijn

Auteurs: Joost Vaesen & Iris Gysels - leestijd: 6 minuten

In een wereld die steeds complexer en diverser wordt, staat het onderwijs voor de uitdaging om leerlingen niet alleen kennis bij te brengen, maar hen ook te vormen tot geëngageerde, kritische en bewuste burgers. Binnen de de Educatieve Masters Cultuur- en Maatschappijwetenschappen worden vier perspectieven aangereikt die bijdragen aan deze vorming: outdoor learning, burgerschap, authentieke leertaken en historisch bewustzijn. Elk van deze perspectieven biedt unieke bouwstenen om de sleutelcompetenties zoals geformuleerd in de Vlaamse minimumdoelen – waaronder burgerschap, historisch en cultureel bewustzijn – concreet vorm te geven. De vertaalslag van de vier perspectieven naar de klasvloer is terug te vinden in een aantal lessenpakketten. De link naar elk pakket staat onderaan deze pagina.

Onderwijs in perspectief: bouwen aan kritische en bewuste burgers

De lessenpakketten onderbouwen het centrale thema binnen de Educatieve Masters Cultuur- en Maatschappijwetenschappen dat samengevat wordt in het concept: TOGETHER – Towards enGagEd, critical and conscious ciTizens, acting beyond the singlE stoRy. Hieronder vatten we de kern van de vier perspectieven kort samen.

Leren voorbij de klasmuur

Volgens Vaesen en Strijbos (2024) biedt outdoor learning een krachtig alternatief voor het traditionele klaslokaal. Door leerprocessen te verplaatsen naar de buitenruimte – parken, straten, musea, erfgoedlocaties – worden leerlingen uitgedaagd om hun omgeving actief te verkennen en betekenis te geven aan wat ze zien. Outdoor learning maakt zichtbaar dat leren altijd plaatsgebonden is: “Almost everything that happens, happens somewhere” (Longley e.a., 2015). De publieke ruimte fungeert als een leeromgeving waarin sociale, historische en culturele lagen worden blootgelegd. Door letterlijk buiten de muren te stappen, leren leerlingen dat kennis en identiteit gevormd worden in interactie met de ruimte en de samenleving.

Meerstemmigheid en engagement

Burgerschapseducatie is een kerncomponent van het hedendaagse onderwijsbeleid, zeker in superdiverse steden zoals Brussel. Vaesen en Strijbos (2024) benadrukken dat burgerschap niet louter een leerinhoud is, maar een houding: leerlingen moeten leren om actief en kritisch deel te nemen aan de samenleving. Multiperspectiviteit speelt hierin een sleutelrol. Het erkennen van verschillende standpunten – en het bevragen van de eigen positie – vormt de basis voor een democratische dialoog. Toch blijkt uit onderzoek (Maréchal e.a., 2015; Wansink e.a., 2018; Savenije & Goldberg, 2019) dat leerkrachten worstelen met gevoelige thema’s zoals kolonialisme of religie. In de ontwikkelde lessenpakketten worden leerkrachten uitgedaagd om deze thema’s niet te vermijden, maar ze juist te benaderen als kansen tot dialoog en bewustwording. Burgerschap betekent immers ook het leren omgaan met conflict, verschil en verandering.

Leren met betekenis

Van Boxtel e.a. (2012) pleiten voor authentieke leertaken die leerlingen uitdagen om kennis toe te passen in realistische en betekenisvolle contexten. In plaats van abstracte opdrachten, krijgen leerlingen taken die aansluiten bij hun leefwereld en maatschappelijke vraagstukken. Dit verhoogt niet alleen de motivatie, maar stimuleert ook kritisch denken en probleemoplossend vermogen. Authentieke leertaken maken het mogelijk om de sleutelcompetenties – zoals cultureel bewustzijn en samenleven – te integreren in vakoverstijgende projecten. Dit betekent dit dat leerlingen niet enkel leren over de wereld, maar ook leren handelen in die wereld. Ze worden aangespoord om hun stem te laten horen, om verhalen te bevragen en om actief bij te dragen aan een meer rechtvaardige samenleving.

Voorbij het dominante verhaal

Historisch bewustzijn is meer dan het kennen van feiten; het is het vermogen om het verleden te begrijpen in zijn complexiteit en om verbanden te leggen met het heden. In Sleutels tot historisch denken (Bollen e.a., 2024) wordt benadrukt dat leerlingen moeten leren omgaan met meerstemmigheid in historische narratieven. Het verleden is geen neutrale verzameling gebeurtenissen, maar een constructie waarin bepaalde stemmen worden versterkt en andere worden genegeerd (Savenije & Goldberg, 2019). Door leerlingen te confronteren met verschillende perspectieven – bijvoorbeeld via straatnamen, monumenten of erfgoed – leren ze kritisch kijken naar hoe geschiedenis wordt verteld en gebruikt. Historisch bewustzijn draagt zo bij aan identiteitsvorming en sociale cohesie, en sluit aan bij het TOGHETER-thema door het bevragen van de “single story” en het erkennen van alternatieve geschiedenissen.

Opbouw lessenpakketten

Door deze perspectieven te integreren in hun onderwijspraktijk, kunnen leerkrachten bijdragen aan de vorming van leerlingen die niet alleen kennis bezitten, maar ook de vaardigheden en attitudes om als bewuste burgers hun plaats in de samenleving op te nemen.

Om dit te bereiken zijn de lessenpakketten opgebouwd volgens vier essentiële stappen (Vaesen & Strijbos, 2024):

1. Wat is de voorkennis van de leerlingen en welke zijn hun eventuele misvattingen over dit onderwerp?
2. Hoe kunnen de leerlingen toewerken naar een gemeenschappelijke kennisbasis? Hoe kunnen leerlingen deze kennisbasis niet alleen ontwikkelen, maar ook verder uitbreiden?
3. Hoe kunnen leerlingen in dialoog gaan met de leerstof?
4. Op welke manier kunnen leerlingen reflecteren over het doorlopen traject?

Meer lezen? 

• Janssenswillen, P., Meeus, W., Vinckx, E., & Leenen, S. (2019). Erfgoed toegankelijk maken voor een divers publiek: Multiperspectiviteit in het erfgoedonderwijs. Volkskunde, 1, 5-24.

• Weinberg, J. & Flinders, M. (2018) Learning for democracy: The politics and practice of citizenship education. British Educational Research Journal, 44 (4) 573-592. 

• Van Boxtel, C., Hemker, A., Klijnstra, T., & Ruijs, G. (2017). Toetsen van denkvaardigheden en conceptuele kennis bij Maatschappijwetenschappen. Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. https://www.expertisecentrum-mmv.nl

• Bollen, S., Delanote, B., De Schrijver, J., Smets, W., Van Doorsselaere, J., & Van Schaftingen, J. (Eds.). (2024). Sleutels tot historisch denken: Handboek vakdidactiek geschiedenis. Borgerhoff & Lamberigts.